Interview Élénie Wagner 'Deze reis doet veel meer dan ik had verwacht'

Kunstenaarscollectief ZUHAUSE is alweer twee maanden met hun camper UFO onderweg om verhalen te verzamelen in Europa. Ze zijn nu in het hoge noorden, waar ze de Sami hebben bezocht: een ervaring die bijblijft. Als ik Élénie Wagner aan de telefoon krijg, bevindt de groep zich in het Zweedse Umeå en dat is eigenlijk niet de bedoeling…

Vandaag heeft ZUHAUSE, tegen hun eigen wil en regels in, ingecheckt bij een hotel. UFO moest namelijk worden weggebracht voor een reparatie aan de koppeling. "Hij maakte gisteren gekke geluiden en leek geen vermogen te hebben," vertelt Élénie, "Toen hebben we toch maar de ANWB gebeld. De camper is gelukkig niet total loss, maar zo'n reparatie kost natuurlijk tijd. Dat is lastig, omdat we overal in Europa afspraken hebben."

Een pauze in Umeå is niet bepaald rustig.

Over een paar dagen wil de groep in Oslo zijn om mede-ZUHAUSE lid Vivian Selman te ontmoeten: een korte break – de enige pauze in het hele project – en daarna naar Stockholm om een demonstratie bij te wonen. Doordat ZUHAUSE een tijdje in Umeå moet blijven, wordt deze planning een grote uitdaging. Een andere stress-factor is dat hond Antonio een tijdje zoek is geweest. "Hij heeft blijkbaar zijn jachtinstinct ontdekt en lijkt helemaal 'aan' te staan. Ik ben blij dat hij weer terug is. Zeker in een onbekende omgeving wil je elkaar niet kwijtraken," zegt Élénie opgelucht.

De vorige keer dat we elkaar spraken, was ZUHAUSE onderweg naar Polen. Daarna ging de groep verder richting Noord-Europa via Letland en Estland. Vanuit Tallinn stapten zij op de boot naar Helsinki, dat werd ook een grote oversteek naar koud weer: van ongeveer 15 ºC naar de vrieskou.

"Die kou had ik niet verwacht. Onze hele reis door Finland moest toen nog beginnen, dus de temperaturen zouden nog verder dalen," vertelt Élénie, "We kwamen er ook nog achter dat het heel moeilijk was om onze camper te isoleren. We bleven maar stoken. Ook werd het 's nachts niet donker. Dat doet wel wat met de biologische klok. De mensen die hier wonen, zijn dat gewend. In de zomer slapen zij veel minder en in de winter, wanneer er geen daglicht is, veel meer. Dat ritme konden wij niet aanhouden: die tijd hadden we niet".

We hebben alle seizoenen meegemaakt.

Door hun reis door Europa heeft ZUHAUSE, in amper twee maanden tijd, alle seizoenen meegemaakt. Dat lijkt ook hun werk te beïnvloeden. Élénie: "We hadden al eerder een titel voor mijn plaat bedacht: All, wat 'heelal' betekent in het Duits en 'alles' in het Engels, maar het was ook prima geweest als we de seizoenen als thema hadden gekozen. Telkens zijn er veranderingen van de kleuren en verandert het ritme. Ook de landschappen wisselen, van bossen naar de toendra. De toendra is rauw, Antonio kwam laatst zelfs terug met een hele rendierhoef. Die afwisseling zie je ook terug bij wat we doen, denk ik. Davey maakt prachtige beelden."

In Finland bezocht ZUHAUSE Rovaniemi: een plaats in de poolcirkel waar de kerstman woont. Het was een vreemde gewaarwording om een praktisch leeg dorp aan te treffen, maar de kerstman bleek klaar te zitten voor bezoek. Jaarlijks worden hier zo'n 500.000 brieven naartoe gestuurd, uit alle delen van de wereld. In een galerie heeft de groep brieven uit o.a. Israël, Palestina en Ivoorkust gezien.

Reizen door Finnmark en de Sami ontmoeten…

Na alle kerstwensen is de groep verder noordwaarts gegaan; door Finnmark, een immens gebied. "Mensen noemen het Lapland, maar dat klopt eigenlijk niet," legt Élénie uit, "Qua klimaat ging het tegen mijn wil in om door Finnmark te reizen. Alles was heftig, mede door de kou".

Uiteindelijk is ZUHAUSE aangekomen in de gemeente Kautokeino, waar de Sami leven. Daar blijkt een Sami Museum te zijn: oorspronkelijk een cultureel centrum om de tradities van de Sami te behouden. In de jaren zeventig besloot een stel om dit gebouw nog kunstzinniger te maken. Élénie: "Deze mensen zijn inmiddels in de tachtig en staan nog steeds op een ladder om een kunstwerk vast te maken, heel bijzonder. In de buurt van dat museum hebben wij afgesproken met een kunstenaarshuis, genaamd 'Daiddadallu'. Zal ik dat laatste even spellen?"

De Sami zijn van oorsprong een herdersvolk. Het houden van rendieren vormt een belangrijke bron van inkomsten. Doordat de Noorse overheid een wet heeft aangenomen waarbij een limiet wordt gesteld aan het aantal rendieren, zijn veel Sami hun kapitaal kwijtgeraakt en dreigen zij steeds armer te worden.

"De Sami moeten hun rendieren wegdoen of slachten. Dat is een groot probleem," vertelt Élénie, "Bovendien worden rendieren op steeds meer plekken geweerd, zodat er minder mogelijkheden zijn om te grazen. Dat strookt niet met de mensenrechten. Wat de Sami meemaken, is volgens mij vergelijkbaar met wat er met de Inuit bevolking is gebeurd in Groenland. Ook de Inuit hebben het moeilijk door toedoen van de overheid. Ze worden gedwongen om op een andere manier te leven".

Vierhonderd rendierhoofden vertellen een aangrijpend verhaal.

Tijdens een slepende rechtszaak over de rendieren, die inmiddels ook het landelijke nieuws heeft gehaald, maken de Sami een statement. Kunstenares Máret Ánne Sara, medeoprichter van Daiddadallu, heeft een installatie van rendierhoofden gemaakt: deze hoofden staan symbool voor ieder rendier dat werd gedood of weggehaald als gevolg van het overheidsbeleid.

In 2016 klaagde Máret Ánne Sara de Noorse overheid aan namens haar broer, omdat hij zijn rendieren moest wegdoen. Om aandacht te vragen voor de positie van de herders en de mensenrechten van de Sami, toonde zij tweehonderd rendierhoofden naast de rechtbank. Haar werk is inmiddels uitgegroeid naar vierhonderd rendierhoofden.

De ontmoeting met de makers van Daiddadallu is indrukwekkend. Élénie: "Hier zien we dat de mensen maatschappelijk georiënteerd zijn. Dat merk ik ook bij de andere kunstenaarshuizen die we hebben gezocht. Het maakt niet uit waar je bent, in Roemenië, de rimboe van Noorwegen of Groningen: iedere kunstenaar heeft te maken met dezelfde struggles. Dat maakt het menselijk en dat blijf ik interessant vinden. Tijdens deze reis hebben we contacten voor het leven opgedaan."

Bijna de halve wereld rond.

Na het bezoek aan de Sami wordt de balans van UFO opgemaakt: ZUHAUSE blijkt 11.000 kilometer te hebben afgelegd in Europa. Om een indruk te geven hoeveel dat is: de vliegafstand tussen Amsterdam en Thailand (Bangkok) is 9.168 kilometer. De meeste kilometers heeft Grey achter het stuur gezeten, soms afgewisseld door Davey.

Wie denkt dat Élénie ondertussen rustig achterin haar muziek kan componeren, heeft het mis. "Bezig zijn met apparatuur tijdens het rijden is echt niet veilig," legt ze uit, "Wij wekken energie op uit zonnepanelen en dan moet alles opladen. Bovendien is onze motor veel te luidruchtig. De studio is dus dicht als we onderweg zijn. Grey is trouwens wel bezig om een kookboekje te maken van alle culturen".

Niet verwacht dat deze reis zo persoonlijk zou worden…

Tot nu toe is de groep altijd weggereden, Europa in. Eind mei nadert en dat betekent ook dat camper UFO – als hij gerepareerd is – voorzichtig met de terugreis gaat beginnen richting Groningen. "Ik had niet verwacht dat deze reis zoveel met ons zou doen," reflecteert Élénie.

"Je gaat echt over jezelf nadenken en de seizoenen. We hebben ontzettend veel beleefd. We leven dicht op elkaar en zijn nog steeds vrienden. Eigenlijk is dit voor ons niet alleen een reis door Europa, maar ook een reis naar binnen. Nu komen we steeds dichter bij ZUHAUSE. Thuis."

Foto's: ZUHAUSE