Blijven balanceren tot je valt

Is het mogelijk om een pakkend theaterstuk te maken over de opkomst en de ondergang van een Amerikaanse bank? De Italiaanse schrijver Stefano Massini deed het met 'The Lehman Trilogy': een theaterbeleving over de geschiedenis van Lehman Brothers. In de Stadsschouwburg brengen de acteurs van Internationaal Theater Amsterdam deze investeringsbank en de familie Lehman tot leven. Ze maken pijnlijk zichtbaar hoe de 'American dream' langzaam maar zeker in een nachtmerrie verandert…

Massimi bracht The Lehman Trilogy de afgelopen jaren naar Broadway en West End. Onder regie van Guy Cassiers brengt ITA Ensemble het verhaal van Lehman Brothers naar de Nederlandse theaters. Het stuk behandelt een flink tijdspad: 1844 tot 2008. Deze lange periode is opgedeeld in drie stukken.

Een geschiedenis van meer dan 150 jaar. Met een grote hoeveelheid gebeurtenissen en personages…

Lehman Trilogy van ITA voert behoorlijk wat personages op. Zoals familieleden, handelaren, medewerkers en relaties van de Lehman Brothers. Op de lijst van de cast tel ik slechts zes spelers. Het stuk belicht zes invloedrijke 'Lehmannen'. Iedere acteur kruipt in de huid van een 'Lehman' en speelt daarnaast een of meerdere andere rollen.

Het moet nogal een project zijn voor de makers: ongeveer 160 jaar geschiedenis omzetten naar een voorstelling van bijna drieënhalf (!) uur. Over een investeringsbank die te maken krijgt met een grote hoeveelheid ingrijpende gebeurtenissen. Ondanks alle crises en moeilijkheden blijft Lehman Brothers lange tijd overeind. Toch gaat de voorstelling vooral over deze vraag: hoe is het mogelijk dat deze bank tóch aan zichzelf ten onder gaat en de hele financiële wereld meeneemt in zijn val?

Het verhaal achter 'Lehman Trilogy' begint klein, onschuldig bijna.

Wie in de Verenigde Staten aankomt, krijgt een andere naam… Het is 1844. Een Joodse man uit Beieren (gespeeld door Chris Nietveld) komt aan in New York. Zijn naam is Hayum Lehmann en hij heeft alleen een koffer bij zich. Hij wordt door de Immigratiedienst geregistreerd als 'Henry Lehman'. Een symbolisch begin: met een naamswijziging kun je ook een stuk van de identiteit verliezen. Uiteindelijk gebeurt dat ook met Lehman Brothers. Op het moment dat deze bank omvalt, is de identiteit allang verdwenen. De naam is gebleven, maar er is geen 'Lehman' die de koers bepaalt.

naam voorstelling — © Fabian Calis, voorstelling 'Lehman Trilogy' van ITA Ensemble

Terug naar het begin van dit immense verhaal: Henry Lehman vestigt zich in Alabama, leent wat geld en begint met een kleine stoffenzaak. De eerste jaren moet hij hard werken en alles flink doorrekenen om zijn leningen af te betalen. Na verloop van tijd emigreren ook zijn twee jongere broers naar Amerika: Imanuel (Maria Kraakman) en Mayer (Jesse Mensah). De broers werken samen aan de zaak en het gaat hen voor de wind. Na verloop van tijd verandert hun winkel in een bloeiende katoenhandel.

De broers zijn de eersten die aan 'tussenhandel' doen: goedkoop inkopen en makkelijk verkopen. Met de in- en verkoop van katoen beleeft Lehman Brothers dan ook gouden tijden. De activiteiten en investeringen breiden zich daarna snel uit. Van katoen naar koffie, naar spoorwegen en alles daartussenin. Zolang het maar geld oplevert. Hun bedrijf wordt uiteindelijk een investeringsbank.

De broers handelen door. Ondanks alle tegenslagen. Maar tegen welke prijs?

Terwijl de broers handel drijven en discussiëren over hun financiële koers, krijgen we tekstregels te zien. Daarop staan jaartallen en belangrijke ontwikkelingen in de wereld. Over mensenrechten die worden geschonden, de slavernij en de Amerikaanse burgeroorlog…

Mayer weet mooie deals te sluiten met een charmante glimlach. Wanneer ik hiernaar kijk met de kennis van nu, geeft dat een wrang gevoel. De Lehman broers houden zich niet bezig met de situatie van de tot slaaf gemaakte mensen. Imanuel verbaast zich over de enorme hoeveelheid katoen die de stoommachines uitspugen tijdens een werkbezoek: over de herkomst stelt hij geen vragen. En voor Mayer wordt de complexe situatie pas duidelijk, als blijkt dat er geen katoen meer is om mee te handelen.

Henry sterft als gevolg van gele koorts. Na een bewogen rouwperiode bouwen zijn broers verder aan Lehman Brothers. De eerste Wereldoorlog breekt aan. De broers moeten een keuze maken: om vóór of tégen de strijd met hun thuisland Duitsland te financieren. Ze wegen daarbij het bedrijfsbelang mee.

Imanuel en Mayer gaan verder in New York en bouwen daar een leven op. Herbert Lehman (een rol van Laura de Geest), de zoon van Mayer, wordt uiteindelijk politicus en gouverneur van New York. De focus van de voorstelling komt steeds meer op Philip Lehman (Gijs Scholten van Aschat) te liggen: de zoon van Imanuel. Als zenuwachtig jongetje van zes jaar, die viool moet spelen van zijn moeder, komt hij op het toneel. Zijn jeugdigheid is grappig om te zien. Als volwassen man zal Philip aan het roer staan van de investeringsbank. Philip krijgt een zoon: Bobbie Lehman (Joep Paddenberg).

Een koorddanser balanceert op Wall Street…

Op Wall Street, bij het kantoor van de Lehman Brothers, werkt een man dagelijks aan een gedurfde act. Hij heet Solomon Paprinsky (Chris Nietveld) en hij spant dagelijks een koord tussen twee palen om daarop te koorddansen. Al jaren is het goedgegaan en datzelfde geldt voor de koers van de beurzen. In 1929 storten de aandelen in. Solomon Paprinsky valt van zijn koord…

Opnieuw lijkt Lehman Brothers vrijwel onverstoord verder te gaan met alle dagelijkse activiteiten. Terwijl een aantal speculanten zich uit wanhoop van hun leven beroven, woont Bobbie een paardenrace bij. Hij feest, leert een vrouw kennen, gaat trouwen en weer scheiden. Zijn gedrag vormt een enorm contrast ten opzichte van alle mensen die geen uitweg meer zien door de beurskrach.

Bobbie is wel degene die in 1929 de bank door de crisis moet zien te loodsen. Vader Philip geeft hem het advies om geen banken te helpen. Hierdoor kan Lehman Brothers overeind blijven. Zakelijk bekeken, is het een degelijk advies: Lehman Brothers wordt nu beschouwd als een zeer betrouwbare bank. Het is ook een kil besluit. De zoveelste keer dat de bank voor zichzelf kiest, terwijl de rest van de wereld in crisis verkeert… Wat zou Henry Lehman hier eigenlijk van vinden, was dít zijn droom? Dat blijft de vraag.

Voor rouwen en stilstaan is geen tijd, alles moet door blijven gaan.

Tijdens het laatste half uur van de voorstelling – de periode van 1929 tot 2008 – gaan alle gebeurtenissen in een stroomversnelling. De tijd lijkt te zijn verdwenen. Als Philip Lehman in 1947 op 85-jarige leeftijd sterft en Bobbie voor het verlies van zijn vader een rouwperiode wil inlassen, blijkt daarvoor geen ruimte. De bank tijdelijk sluiten zou kapitalen kosten. Dus dóór maar weer… Blijven balanceren, dwars door alles heen.

Lehman Brothers dendert verder. Houdt zich staande tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bobbie investeert in nieuwe films, zoals King Kong en Superman. En in de ontwikkeling van de atoombom. Bobbie overlijdt in 1969: hij is de laatste Lehman bij de bank. Lehman Brothers gaat verder met trading, onder dezelfde naam, maar met andere investeerders. Vele veranderingen volgen. We belanden in een golfoorlog en de wereld raakt geschokt door 9/11. Er zijn ontwikkelingen in de ruimtevaart, het internet rukt op en de bank blijft vermogen opbouwen. Groot, groter, grootst. Alles draait om groei en ongekend optimisme. De crisis van 1929 lijkt iedereen te zijn vergeten.

Het geld kan niet op. Of toch wel?

In het najaar van 2008 gaat het mis. In de Verenigde Staten zijn problemen op de huizenmarkt ontstaan. Daarmee komt ook Lehman Brothers in het nauw, aangezien de bank op grote schaal hypotheken verstrekt. Door de hoge huizenprijzen was het een goudmijn, maar nu stort de economische markt in.

Voor het eerst in de geschiedenis van de bank heeft Lehman Brothers nu zelf hulp nodig. Maar de mensen zijn 1929 niet vergeten: het moment waarop de bank niet hulpvaardig was naar andere banken. Lehman Brothers verliest zijn balans. De bank valt diep. Net als de koorddanser in 1929.

De zes hoofdrolspelers laten Lehman Brothers achter zich. Ze nemen de tijd om stil te staan en te rouwen. Om de bank die nu alleen nog maar de naam 'Lehman' draagt, maar geen ziel meer heeft. Het is voorbij.

Waar en wanneer is het precies misgegaan bij Lehman Brothers?

Lag het aan die harde beslissing van Philip en Bobbie in het jaar 1929? Was het pure pech in 2008? Of brak het koord waarop Lehman Brothers al die jaren succesvol balanceerde al veel eerder? Kwam het misschien door de keuze van de broers, helemaal in het begin, om de belangen van hun bedrijf altijd voorop te zetten? Of was het toch de combinatie van dit alles? Ik neig naar het laatste.

De zes 'Lehmannen' blijken allemaal gedreven en inventief. De keerzijde is dat zij allen harde beslissingen hebben gemaakt om de bank verder te laten groeien. Dat sommige keuzes nadelig zijn voor de medemens en zelfs fataal kunnen uitpakken, wordt pas veel later duidelijk. Het zorgt ervoor dat Lehman Trilogy van ITA een boeiende voorstelling is en ook drieënhalf uur lang interessant blijft.

Makers

Van: Stefano Massini
Regie: Guy Cassiers
Cast: Laura de Geest, Maria Kraakman, Jesse Mensah, Chris Nietvelt, Joep Paddenburg, Gijs Scholten van Aschat

Vertaling: Els van der Pluijm
Dramaturgie: Erwin Jans
Scenografie: Guy Cassiers, Bram Delafonteyne
Lichtontwerp: Frank Hardy
Video-ontwerp: Bram Delafonteyne
Geluidsontwerp: Jeroen Kenens
Kostuumontwerp: Devastator

Ingrid de Vries

18-10-2023