Dit jaar is het honderd jaar geleden dat schrijver Franz Kafka (1883-1924) overleed. Welke betekenis kunnen wij nu halen uit zijn werk van toen? Die vraag komt aan bod op festival Soundsofmusic, waar een 'Kafka-avond' te beleven is. Met muzikale performances, een gesprek met schrijver Arnon Grunberg en een Kafka-expositie. Na honderd jaar is het werk van Kafka nog steeds legendarisch, maar dat had zomaar anders kunnen zijn…
De Melancholie van Kafka, zo heet het programma van Soundsofmusic en Studium Generale. Het publiek maakt zich op voor een literaire en muzikale avond. Deze start in Synagoge Groningen, waar ook een mini-expositie over Kafka is: Komplett Kafka. Hier zijn treffende tekeningen te zien over Kafka's leven en werk, gemaakt door de kunstenaar Nicolas Mahler.
Bij binnenkomst krijg ik een uitgebreide beschrijving van het programma. Op die manier kom ik er ook achter – nu pas – dat deze avond wordt afgesloten in de Lutherse kerk. Ik ben nu al verrast. Het is uitverkocht en in de Synagoge is het druk. De zitplaatsen die vrij uitzicht bieden op het podium zijn allang vergeven. Maar misschien is dat ook niet erg: het gaat er vooral om wat je hoort. Soundsofmusic is immers een 'festival voor nieuwsgierige oren'.
Vanuit mijn plek zie ik strijkstokken zweven. De violisten kan ik niet zien: ze zitten helemaal aan de zijkant. Ze laten hun violen ruisen. Het spel komt subtiel op mij over; ingetogen. Ik hoor een tikkend geluid: het ritme van een metronoom. Vanachter het publiek schuift een vrouw met een telefoon naar voren: tik-tik. Midden op het podium neemt ze plaats achter haar cello. We kijken, maar luisteren vooral naar het Bozzini Quartet uit Montreal. Het viertal speelt wissenlos schwebend, een compositie van Jan van de Putte. In het programmaboekje over deze avond vind ik dit citaat van hem:
"In het huis van elke muzikant is een metronoom te vinden, maar tegelijkertijd is dit het object dat hij of zij het meest haat. Omdat het op een uiterst onmuzikale manier tempi aangeeft. 'Rubato' spelen, vrij in tempo met gevoel, wordt door het apparaat heel belemmerd, eigenlijk onmogelijk gemaakt."
In het werk van Kafka is er telkens een belemmering voor de hoofdpersoon. Een onzichtbare blokkade die altijd aanwezig is.
In wissenlos schwebend vormt de metronoom het obstakel. Mooi om te zien, is dat de vier muzikanten uiteindelijk allemaal van hun plaats komen, terwijl ze doorspelen. Hun spel komt vrijer op mij over, terwijl de metronoom blijft doortikken. Het viertal eindigt midden op het podium, tussen de tekeningen van de Kafka-expositie, als een eenheid. Een sterk beeld.
Het podium wordt klaargemaakt voor Arnon Grunberg die een inkijkje biedt in het leven van Franz Kafka en vervolgens met Rense Sinkgraven in gesprek gaat. Hierbij wordt ingezoomd op de brieven van Kafka, die onder meer correspondeerde met Felice Bauer. Met haar was hij twee keer verloofd, maar hij kreeg ook een verhouding met haar vriendin Grete. Zo ontstond een ingewikkelde driehoeksverhouding, waarbij iedereen met elkaar brieven uitwisselde. Uiteindelijk is Kafka nooit getrouwd.
Uit de brieven en het gesprek blijkt dat Franz Kafka een gecompliceerd leven moet hebben geleid. Hij kende angst en schaamte. Deze onderwerpen komen ook in zijn werk terug. Hij schreef over vervreemding, eenzaamheid en schuld. In 1924 overleed Kafka aan de gevolgen van tuberculose. Hij was toen veertig jaar. Zijn werk is nu legendarisch. Dat zou anders zijn geweest als zijn beste vriend, Max Brod, naar hem had geluisterd.
Franz Kafka had zijn vriend opgedragen om al zijn ongepubliceerde werk te vernietigen na zijn dood, maar dat is niet gebeurd.
In plaats van verbranden, koos Brod ervoor om het werk juist te verspreiden. Zodoende werd Het Proces na de dood van Kafka gepubliceerd. Vele mensen kennen deze roman. Toch vind ik die wetenschap ongemakkelijk. Is het ethisch om de laatste wil van iemand te negeren? Is het ethisch om belangrijk werk verloren te laten gaan? Feit is wel dat we veel minder over Kafka zouden hebben geweten als Brod een andere keuze had gemaakt. En dat Kafka heel veel mensen weet te inspireren. Dat is, denk ik, ook precies de reden waarom wij allemaal hier zitten te luisteren.
Na de woorden van Arnon Grunberg neem ik even de tijd om de expositie over Kafka van dichtbij te bekijken. Bij mijn voeten trekt een technicus aan een kabel: het podium wordt opgeruimd. Het programma in de Synagoge is klaar en een groot deel van het publiek is al verdwenen. O ja, ik moet nu naar de Lutherse Kerk! Daar wordt de 'Kafka-avond' afgesloten met het pianostuk Trilogy van de Duits-Oostenrijkse componiste Brigitta Muntendorf.
In de Lutherse Kerk wordt al gauw duidelijk dat we niet te maken hebben met een gebruikelijk pianoconcert. Twee piano's staan tegenover elkaar. Achter hun eigen piano nemen Ning Yu en Cory Smythe uit New York plaats. Ze maken contact met elkaar en glimlachen. Daarna maken ze contact met het publiek en glimlachen. Net zo lang tot het wat ongemakkelijk aan begint te voelen. Het duurt een tijd voordat de eerste toon wordt aangeslagen; dat voegt humor en vervreemding toe.
Trilogy laat zich beschrijven als een combinatie van muziek en luistertheater. Brigitta Muntendorf wil met haar werk vergankelijkelijkheid en vervreemding hoorbaar maken. Het gaat over de menselijke 'melancholie' in onze technologische samenleving. Behalve de piano's gebruiken de muzikanten gebruik van apparaten om geluidseffecten toe te voegen. En niet te vergeten: een hamer om op de pianosnaren te slaan. Doordat het geluid van de piano wordt gemanipuleerd en er elektronische geluidseffecten worden toegevoegd, ontstaat een extra laag in het pianostuk.
Het geheel komt op mij over als twee mensen die samen op zoek zijn naar een juiste zender. En als een goocheltruc.
Alle geluiden gaan hun eigen leven leiden. En het pianospel is vingervlug. Daardoor begint de grens tussen wie wat doet en wat nog echt is, steeds meer te vervagen. Hoor ik nu Ning Yu of toch Cory Smythe? En luister ik op dit moment naar het geluid van hun piano of is het toch een effect? Als het slotapplaus klinkt, ben ik betoverd. Wat een geestige en geweldige afsluiting.
En wat is dit een mooie avond. Het is de organisatoren gelukt om theater, literatuur en muziek met elkaar te verbinden. Dat is bewonderenswaardig te noemen. Ondanks dat Franz Kafka in verband wordt gebracht met 'vervreemding' zitten we met vele mensen naar de optredens te kijken en te luisteren. Na honderd jaar is Kafka's werk nog steeds springlevend, herkenbaar en betekenisvol.
De mini-expositie 'Komplett Kafka' is nog tot en met zondag 1 december te zien in Synagoge Groningen.
Foto's: © Niels Knelis. Soundsofmusic: 'De Melancholie van Kafka'Deelnemers
wissenlos schwebend
Bozzini Quartet uit Montreal (Canada)
Van: Jan van de Putte
Met:
Clemens Merkel, viool
Alissa Cheung, viool
Stéphanie Bozzini, altviool
Isabelle Bozzini, cello
Inleiding van en gesprek met: Arnon Grunberg
Moderator: Rense Sinkgraven
Trilogy
Van: Brigitta Muntendorf
Door:
Ning Yu, piano
Cory Smythe, piano
Sebastian Schottke, klankregie
Nog even dit
Onze artikelen zijn gratis en zullen nooit achter een betaalmuur verdwijnen. Voor theatermakers willen wij een onafhankelijk en levendig platform bieden: voor nu en in de toekomst. Donaties zorgen ervoor dat wij op lange termijn kunnen blijven investeren in het platform Theater050 en dat verhalen over theaterproducties belicht worden.
Betalen kan via onderstaande knop en je mag het bedrag zelf kiezen.
Bedankt voor je steun!
Kies het bedrag en doneer
Goed luisteren begint met misverstaan
Dio van Velden
Verhalen
Dio van Velden
Verhalen
