'Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen'

Op 30 juni 1924 werd Jacob Israël de Haan vermoord in Jeruzalem. Hij werd slechts 42 jaar. Hij liet een indrukwekkend oeuvre achter: romans, essays, kwatrijnen en journalistieke publicaties. Over zijn werk, leven, dromen en wroegingen ontwikkelden de theatermakers van Schout bij Nacht een muziekvoorstelling. In de Synagoge Groningen maken zij de balans op. Wat is er na honderd jaar veranderd?

Het eerste wat mij opvalt bij binnenkomst, is een lijkwade. Een wit doek, vol borduursels. Lijnen, tekeningen teksten en een hand. 'Tot waar de dood mij kust,' zie ik. Grote blauwe letters op het wit. Het is een zin uit de dichtbundel Kwatrijnen van Jacob Israël de Haan (1881-1924) die werd uitgebracht na zijn dood.

De makers vervlechten de geschiedenis met het werk en leven van Jacob Israël de Haan.

In Eer De Haan gaat het publiek op avontuur. We vertrekken met Daniël Wajsenblum, Dio van Velden en muzikanten Jan-Roelof Bathoorn en Jelte Fossen. Schout bij Nacht beschrijft de gekozen vorm van hun voorstelling als volgt: "Een postmoderne doorgecomponeerde opera vol Jiddische levensliederen, Jordanese opera en Italiaanse liederlijke melodieën."

Achter het theatergezelschap zijn kleurige panelen opgesteld, met foto's en verhalen uit het leven van De Haan. Eerder deze maand werd namelijk in de Synagoge een tentoonstelling geopend over Jacob Israël de Haan. Dat is een welkome aanvulling op deze voorstelling, want ik moet bekennen: van tevoren wist ik schokkend weinig over hem.

Een veelzijdige man en een leven met tegenstellingen.

Jacob Israël de Haan was schrijver, Jood, socialist, dichter, jurist, leraar, journalist, activist en homoseksueel. De Haan schreef de eerste Nederlandstalige openlijke homoseksuele roman: Pijpelijntjes (1904). In die tijd werd homoseksualiteit in West-Europa streng veroordeeld; de literatuurwereld reageerde geschokt. De Haan liet zich niet tegenhouden door tegenstand. Vier jaar later bracht hij Pathologieën (1908) uit, wat voor een nieuwe schokgolf zorgde.

Een kleine schok voor mij, is dat Jacob Israël de Haan werd geboren in het Drentse Smilde en dat ik dat niet wist. Ik groeide op in Bovensmilde, nog geen vijf kilometer verderop. Ik kan mij niet herinneren dat iemand mij iets over zijn geschiedenis heeft verteld. Voor De Haan werd in Smilde in 2016 een monument opgericht.

In Eer De Haan kruipen de makers in het leven van Jacob Israël de Haan en in de personages uit zijn werk. Ook de worstelingen en de tegenstand die De Haan ondervond, zijn verwerkt in de voorstelling. Toch komt de toonzetting op mij in eerste instantie niet zwaar over. Daniël en Dio zijn op elkaar ingespeeld. Tijdens een potje mens-erger-je-niet, voeren zij dialogen met een licht-ironische ondertoon: "Ik word Zionist." – "O, ik eet al jaren geen vlees."

De muziek werkt als een gids in het geheel. Het viertal trakteert ons op mooie samenzang. Jan-Roelof speelt accordeon, Jelte speelt oud en banjo. In de Synagoge komt hun muziek helemaal tot zijn recht door de goede akoestiek. Het voegt een warme sfeer en lichtheid toe aan een groot verhaal.

Het zijn verhalen die verteld moeten worden.

Na een scène over een liefdesrelatie tussen twee mannen, gaan de makers in op de kritiek die Jacob Israël de Haan ontving op zijn 'schokkende teksten'. Dat moet een storm zijn geweest. De Haan bleef schrijven.

Ook ondernam hij verschillende reizen. Hij bezocht onder meer Rusland en besloot op te komen voor de politieke gevangenen. Aangrijpend vind ik zijn beschrijvingen over wat deze gevangenen moesten meemaken. Schrijnend en mensonterend. Schout bij Nacht laat zien dat Jacob Israël de Haan de waarheid niet uit de weg ging: hij durfde het verhaal te vertellen.

Hij ging een keer met een theoloog op pad. De mensen spuugden voor zijn voeten. De theoloog merkte op: "Dat doen ze ook niet uit achting voor u." De Haan antwoordde: "Nee, ze doen dit uit achting voor ú." Want als die theoloog er niet bij was geweest, dan was hij zelf bespuugd.

In 1919 emigreerde Jacob Israël de Haan naar Palestina, als zionist. Op 30 juni 1924 werd hij vermoord vanwege zijn scherpe kritiek op politiek zionisme. Zijn dood wordt beschreven als de prijs die hij betaalde voor zijn strijd namens de Palestijnse Arabieren (bron: Genootschap Jacob Israël de Haan).

De voorstelling maakt duidelijk dat De Haan nog lang niet klaar was met zijn werk. Nu zijn we honderd jaar verder in de tijd… Op het gebied van mensenrechten is er nog een lange weg te gaan. De makers komen tot deze pijnlijke conclusie: "Ja, in 2024 mogen homoseksuelen met elkaar trouwen, maar niet hand in hand lopen."

Wat overeind blijft, is een boodschap van veerkracht en moed.

Over misstanden zweeg De Haan niet, ondanks alle tegenwerkingen. Dat vind ik bewonderenswaardig. Én hij schreef een zin die gebeiteld staat in het homomonument in Amsterdam: 'Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen'. Voor mij nodigt het uit tot verbinding. Krachtig om dit te kunnen schrijven, als je zoveel moeilijkheden hebt gekend.

Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen… Na al die jaren heeft deze zin zijn kracht niet verloren. Misschien is het nu zelfs actueler dan ooit. Volkomen terecht dat Schout bij Nacht het publiek met deze woorden naar huis laat gaan.

Voorstellingen & expositie over Jacob Israël de Haan

Schout bij Nacht tourt met Eer De Haan. De Amsterdamse première is op zondag 30 juni in de Balie.

Op 6 juni tot en met 13 oktober 2024 is de tentoonstelling A Dutch Lawrence of Arabia? te zien in de Synagoge Groningen: een expositie over Jacob Israël de Haan.

^{Geraadpleegde bronnen
Website Synagoge Groningen: tentoonstelling A Dutch Lawrence of Arabia?
Genootschap Eer de Haan
RTV Drenthe: Smilde eert Jacob Israël de Haan met een monument}^{Foto's: © René de Boer, voorstelling Eer De Haan van Schout bij Nacht, in de Synagoge Groningen.}

Ingrid de Vries

29-06-2024