Held of sukkel?

Een stel, op enkele kubussen. Dat ziet het publiek als het de theaterzaal binnenloopt en een plekje zoekt op de tribune. De vrouw en man lopen tegen de dertig, zijn net gekleed, tonen geen emotie. Alsof ze rustig de week doornemen terwijl de kleine boven ligt te slapen. Een fles wijn en een kaasplankje zouden hier soelaas kunnen bieden, maar ontbreken. Binnen luttele seconden hebben we kennis gemaakt met Florine en Albert. En is het voor iedereen klip en klaar: 'Hier moet een piemel in!'

We zijn te gast bij Eyes Wide Shut van het Groninger Studenten Toneel in het Usva-Theater aan de Munnekeholm. Sinds 2003 bouwt het GST gestaag aan een theatertraditie. Twee voorstellingen per seizoen en voor iedere productie een verse regisseur. Dit keer valt de eer te beurt aan Maris de Jong. Zij studeerde in 2019 af aan ArtEZ: de hogeschool voor de kunsten te Zwolle

De dag na de première spreek ik Maris de Jong. Ze ziet er opmerkelijk fris uit. Ze heeft dan ook uitstekend geslapen, vertrouwt ze me toe. En nee, ze heeft de film niet bekeken. Opzettelijk niet. Maris vindt Jibbe Willems een fijne toneelschrijver. Ze nam diverse stukken van hem door en bij Eyes Wide Shut, uit 2016, was het liefde op het eerste gezicht. Het bestuur van het GST deelde haar enthousiasme en gaf haar carte blanche.

Eyes Wide Shut van GST — © Robin Nicolai, voorstelling 'Eyes Wide Shut' van het Groninger Studenten Toneel, Usva

Bij het grote publiek is Eyes Wide Shut vooral bekend als film (1999). Omschreven als een neo-noir psychologische en erotische thriller van en door de beroemde filmmaker Stanley Kubrick. De film, geïnspireerd op het boek Traumnovelle van Arthur Schnitzler uit 1923, zou tevens zijn zwanenzang worden. Kort na het gereedkomen overlijdt Kubrick plotseling. De cineast gaat op zoek naar de sexuele motieven van de mens. En creëert een satire op de nouveau riche van Greenwich Village (NYC) welke ervan overtuigd is dat verlangens en geluk onbeperkt te koop zijn.

Het hele verhaal speelt zich af tussen droom en realiteit, tussen waken en slapen.

De film maakt veel los, wordt geroemd en verguisd. Van de beloofde geilheid is - voornamelijk door de preutse Amerikaanse filmcensuur - bar weinig tot niks te zien en ondanks de sterrencast van Tom Cruise, Nicole Kidman en Sydney Pollack wordt het geen kaskraker.

Terug naar de Usva. Het zaallicht dooft en Albert en Florine komen tot leven. Albert is arts, echtgenoot en vader die het leven rationeel benadert en volledig onder controle denkt te hebben. Florine is zijn echtgenote, heeft gestudeerd en doet ook vast iets erg interessants.

In een plagerig verbaal steekspel doet Florine een onthulling.

Op een society-feestje is zij ooit verleid door een woest aantrekkelijke man met een zo mogelijk nóg aantrekkelijker aanbod: hij zou haar neuken zoals ze nog nooit door haar man geneukt werd. Florine heeft die uitnodiging destijds afgeslagen. We bespeuren iets van spijt in haar relaas.

Albert is geschokt en wordt kort erna weggeroepen voor een noodgeval. Wat volgt is een bizarre nacht waarin hij de fundamenten van zijn wereldbeeld ziet afbrokkelen. Een wereld tussen werkelijkheid en verbeelding tart zijn grootste angsten en diepste verlangens. Hij ontmoet figuren welke hem uitdagen, vernederen en verleiden. Alle controle glipt hem door de vingers.

Een zorgvuldige repetitieopbouw is noodzakelijk.

Daar waar het GST altijd streeft naar een cast van maximaal tien spelers, heeft Maris maar liefst vijftien acteurs tot haar beschikking. Buiten de twee karakters, Albert en Florine, zijn er eigenlijk geen personages. De overige rollen zijn sjablonen: vleesgeworden gedachten.

Maris vertelt hierover: "Het stuk wemelt van de figuren. Acteurs spelen meerdere rollen, een rol wordt gespeeld door meerdere acteurs. En er diende zich veel talent aan. Ruim zestig mensen deden auditie. Dat vroeg om een zorgvuldige repetitieopbouw. Scènes tussen twee of drie personen werden afgewisseld met ensemblestukken. Dat hield iedereen actief en betrokken."

Ook het terugbrengen van het originele script van ruim twee uur naar vijf kwartier vergde vindingrijkheid. Toch heeft Maris heel weinig hoeven schrappen. Ze zegt daarover: "Ik laat graag het beeld en de tekst gelijkwaardig zijn in aandeel. In plaats van de verbale en de beeldende scenes separaat te laten zien, hebben wij ze als het ware over elkaar heen geschoven." Ze spreekt hier opzettelijk in meervoud: ze heeft veel en dankbaar gebruik kunnen maken van de inbreng van haar spelers.

Het toneelbeeld is uiterst summier. Er zijn geen rekwisieten. Het zijn steeds de spelers die het beeld bepalen.

Een uiterst geslaagde opzet. De gepokte en gemazelde theaterbezoeker mag best flink uitgedaagd worden, maar voor een minder geoefend publiek - zoals in dit geval een uitverkocht huis met voornamelijk medestudenten - is deze compacte voorstelling perfect.

Dan de satire op een bepaalde bevolkingsgroep. In Traumnovelle neemt schrijver Schnitzler de Weense aristocratie op de korrel. In de film moet de nouveau riche van New York City het ontgelden en de theaterversie van Jibbe Willems voor Toneelgroep Maastricht speelt zich af tegen het decor van een hersenloos hossende en zuipende carnavalsmassa.

Welke groep wordt door het GST geslachtofferd? Durven ze en willen ze hun eigen corpsballen-enclave een lachspiegel voor houden? Krijgen we een zinderende persiflage op het Vindicat-ghetto zoals dat naar de buitenwereld sijpelt? De halve minuut lang 'Er moet een piemel in' sorteert een even lang daverend lachsalvo. Maris is daar stellig in: "Nee. We hebben het heel even overwogen. Maar nee. We hebben gekozen voor korte momenten. Korte kreten uit de samenleving over asielzoekers, de islam, homo's. Kreten die onschuldig lijken en bijna achteloos worden gebezigd, meestal na wat biertjes. We hebben 'Daar moet een piemel in' dan ook niet gezongen. Maar gesproken: van fluisteren naar luidkeels scanderen. Terwijl de kring van spelers zich steeds nauwer sluit rond een persoon. Als een dreigement met de vragen: 'wat doet dit met je?' 'hoe komt dit op een ander over?' En als ik erom lach: 'waarom lach ik eigenlijk'?"

Gelukkig ontsnapt Albert uit zijn hel vol verleidingen. Ontwaakt hij uit zijn nachtmerrie.

Hij fatsoeneert zich, tracht de sporen van zijn bad trip uit te wissen. Hij is er zonder kleerscheuren van afgekomen en heeft alle verleidingen weerstaan. Maakt dat hem tot een held of is het gewoon een sukkel? Hij steekt de sleutel in het slot van zijn voordeur en is weer thuis. Zijn vrouw ontwaakt half. Het stuk loopt ten einde. De tekst van Jibbe Willems voorziet in een pleidooi voor het huwelijk. Dus keuvelen Albert en Florine nog wat. Een fles wijn en een kaasplankje zouden soelaas kunnen bieden, maar zoals eerder vermeld, er zijn geen rekwisieten. Dan knippen ze het licht uit.

De première zit erop. Er volgen nog vier stijf uitverkochte voorstellingen. Wat gaat Maris haar spelers meegeven voor de tweede? Zij: "Ik zal zeker niet te lief voor ze zijn. Ritme, ritme, ritme. Let op het ritme van de voorstelling, houd de spanningsboog hoog. Zowel voor jullie zelf als voor het publiek."

Daarmee neem ik afscheid van Maris. En van het GST en van de Usva: een ontzettend fijn theater. Wat voelt als de oude theaters in De Nes in Amsterdam of de vele Vestzaktheaters in Nederland. En waar heel bijzondere dingen te beleven zijn. Zoals in het Off-off-Broadway circuit in New York. Waar je personen en producties kunt zien die roemloos ten onder gaan of jaren later alleen massaal en tegen enorme prijzen te beleven zijn. En je dus kunt zeggen: "Die heb ik nog gezien toen 'ie voor een handjevol mensen optrad." En waar je altijd een bijzondere wereld betreedt. Een wereld waarin je wordt uitgedaagd en steeds opnieuw weer wordt verleid.

Fotografie: Robin Nicolai

Credits
Producent: Bestuur Groninger Studenten Toneel
Regie: Maris de Jong
Tekst: Jibbe Willems
Spelers: Benjamin de Graaff (Albert), Fenna Smits (Florine) David Breukelman, Sander Kaatee, Demi Klumper, Irthe Zandstra, Bram van Beek, Marije Leenstra, Noah van den Hoeven, Eva Swaters, Ivan Pickman, Barend Bruinsma, Paul Zengerink, Gijs Thedinga en Michelle Roest
Commissaris regieassistentie en spelersbegeleiding: Roos Benjamins
Vormgeving en productie: Esmoreit van der Plas
Muziek: Sander Kaatee, Rishi Yildiz, Vnoerd Zwanedil en Milan Edzes
Decor & kostuums: Esmoreit van der Plas, Jelle Duizendstra, Manon Plaizier, Margot Versteeg en Aniek Vintges
Poster: Jonna Bo Lammers
Trailer: Nathan Laurier

Dio van Velden

24-02-2020