'Het is geen liefdadigheid, het is gewoon een ontmoeting'

In de Poolse stad Szczecin wordt in september 2021 een sociaal bedrijf opgericht: JaWa. Het is een plek waar medewerkers kunnen werken op hun eigen tempo. Theatermakers Janek Turkowski en Iwona Nowacka komen als buren in contact met de organisatie en deelnemers. Dat levert indrukwekkende filmbeelden op. In de Lutherse Kerk vertellen zij over hun observaties.

Naast dat ik over voorstellingen op Noorderzon schrijf voor Theater050, plan ik een aantal dagen in om op dit festival vrijwilligerswerk te doen als publieksbegeleider. Het mooie daarvan vind ik dat je hierdoor op een laagdrempelige manier nieuwe mensen ontmoet. Je komt soms bij voorstellingen terecht die je anders nooit zou hebben gezien. Dat is het geval bij JaWa.

Een dag van tevoren raak ik toevallig in gesprek met de Poolse maker Janek Turkowski. Hij vertelt over zijn voorstelling die plaatsvindt in de Lutherse Kerk. Ik raadpleeg mijn vrijwilligersrooster: leuk, ik moet daar morgen zijn. Na het bijwonen van JaWa plan ik een afspraak met Janek Turkowski en Iwona Nowacka om een paar vragen te stellen over de voorstelling.

Een ontmoeting in de Lutherse Kerk

In de Lutherse Kerk laten Janek en Iwona documentairebeelden zien, terwijl zij vertellen. Er is gekozen voor een intieme opzet. De makers zitten dichtbij het publiek. We zitten voor een grijs voertuig dat op een caravan lijkt, maar dat niet is: het blijkt een kleine 'shelter' te zijn waarin mensen zich kunnen terugtrekken. Op de shelter worden de filmbeelden geprojecteerd.

De makers vertellen over hun eigen ontmoeting, inmiddels alweer tien jaar geleden. Iwona besluit al gauw om bij Janek in te trekken. Janek heeft een beeldende manier van vertellen: je wordt meteen meegezogen in zijn verhaal. Iwona lijkt minder woorden nodig te hebben, zij komt op mij meer beschouwend over. Ze vullen elkaar daarmee prima aan, is mijn indruk.

In de woon- en leefomgeving van Janek en Iwona zijn meerdere initiatieven, zoals een theatercentrum (Theatre Kana). Daar komt dus JaWa bij als onderneming. We komen aan de weet dat de naam JaWa is afgeleid van Jan en Waldemar: de namen van de eerste medewerkers die bij JaWa zijn gaan werken. De onderneming biedt vooral diensten aan op het gebied van tuin- en timmerwerk, wat aansluit bij de behoefte van Jan en Waldemar die beide creatief zijn.

Een open en eerlijk verhaal

De filmbeelden tonen vooral de verhalen van de medewerkers die bij JaWa gaan werken. Veelal mensen zonder vaste woon- of verblijfsplek. Maar met een glasheldere kijk op het leven. Als ze de mogelijkheid hebben om een kijkje te nemen in het nabijgelegen Marriott Hotel en vanuit een hotelkamer de stad van bovenaf bekijken, verbazen ze zich. Over de gepelde eitjes bij het ontbijt, de bedden en de luxe. Echter: beneden, uit de omgeving van het hotel, kun je vrij en onafhankelijk zijn. Plus: de eitjes op het kunstenaarsterrein beneden zijn weliswaar niet voorgepeld, maar wel lekkerder.

Mooi om te zien is hoe er wordt gereflecteerd op de vraag: wat heb je echt nodig in het leven? Vooral contact, zo blijkt. Vriendschappen en jezelf verbonden voelen. Die verbondenheid wordt gemist in het chique hotel. Treffend verwoord.

In de voorstelling komen allerlei emoties aan bod. Zoals blijdschap, frustraties, verdriet en vastberadenheid. Aangezien er is gefilmd over een langere periode, is JaWa een mooi tijdsdocument geworden. Ik vraag me af: gaat deze voorstelling eigenlijk over 'de complexiteit van helpen' zoals we in het programma lezen? Ik besluit dit te vragen aan Iwona en Janek.

Een ontmoeting met de makers

Ik ontmoet Iwona en Janek backstage. Net als tijdens de voorstelling, vertelt Janek uitgebreid terwijl Iwona alles met een enkele zin weet samen te vatten. Mijn indruk is dat ze veel compassie voelen voor de medewerkers van JaWa. Zelf geven de makers vooral aan dat ze geïnteresseerd zijn in de reis, het avontuur. Onderweg zijn er honderden momenten: deze zijn geobserveerd en vastgelegd.

Janek tekent de organisatiestructuur uit, met daarin Theatre Kana, de projecten en hoe JaWa zich verhoudt op het woon- en werkterrein. De deelnemers van JaWa hebben allen hun eigen verhaal, maar de grote overeenkomst is dat het om creatieve mensen gaat, bijvoorbeeld met een groot talent voor tekenen. "Dat is ook de redenen dat ze hier gekomen zijn," vermoedt Janek. Het is in eerste instantie de creativiteit waar ze op afkomen.

"Het gaat niet over helpen, maar om het hebben van contact. Being human to human."

Tijdens de voorstelling vertelden Iwona en Janek hoe het nu gaat met de deelnemers van JaWa. Een van hen is in de gevangenis terechtgekomen. Ik wil vragen wat de gevoel van de makers daarbij is, maar formuleer dat onhandig door de taalbarrière. In plaats daarvan vraag ik of ze er geen moeite mee hebben dat er iets anders gebeurt dan voorzien. Het levert mij een verbaasde blik op, maar ook een duidelijk antwoord: dit is totaal niet waar ze mee bezig zijn.

JaWa is niet bedoeld als liefdadigheid waarin per se een maatschappelijk doel behaald zou moeten worden. Nee, het gaat juist om het menselijke contact, benadrukken de makers eensgezind: "Being human to human." Ze zijn vooral gericht op wat de deelnemers zelf aangeven waar ze mee bezig zijn. En ja, een van hen zit nu in de gevangenis, maar hij heeft ook te kennen gegeven dat hij een boek wil schrijven. Het boek – de wens van de deelnemer – vormt het uitgangspunt om verder in gesprek te raken.

En dan scheiden onze wegen alweer. Janek Turkowski en Iwona Nowacka maken zich op om naar 600 Highwayman te gaan. Ik ren naar DE MEIDEN van toen. Zoveel verhalen gehoord, zoveel ontmoetingen… Met dank aan Janek, Iwona en de deelnemers van JaWa die in de documentaire te zien waren. Hun reis levert een schat aan nieuwe indrukken op.

^{Hoofdfoto: © Jan Westerhof, JaWa, Turkowski & Nowacka, Noorderzon 2023}