'Het ongemakkelijke ga ik aan'

In 2018 ging 'One Million People And Me' op Noorderzon in première. Twee jaar later staat deze voorstelling geprogrammeerd op het Noorderzomerfestival. Op het achterliggende thema, suïcide, rust een taboe. Theatermaakster Veerle van Overloop wil hierover het gesprek aangaan. Zij heeft bewust voor verschillende uitingsvormen gekozen, waaronder een audiotour, want: "Je moet in beweging zijn. Dat doet iets met het verhaal dat je binnenkrijgt."

Voordat ik met Veerle van Overloop in gesprek ga, krijg ik de gelegenheid om One Million People And Me zelf te ervaren. Deze voorstelling is opgebouwd uit twee delen. Het eerste deel, And Me, is een korte film die in de bovenzaal van het Grand Theatre wordt vertoond. Door de coronamaatregelen zijn er minder bezoekers dan gebruikelijk. Hierdoor waan ik mij alleen met het grote scherm, waarop bekende beelden uit de stad Groningen worden geprojecteerd.

And Me

De film laat acht jonge volwassenen zien die samen, als een kluwen, in beweging zijn. Ook worden zij individueel belicht, waardoor je een inkijkje krijgt in hun persoonlijke leefwereld. Naar de film kijken roept bij mij een gevoel van vervreemding op, alsof deze mensen zich allemaal alleen in een massa van leeftijdsgenoten begeven. Het is vooral deze groep - jongeren van 18 tot ongeveer 35 jaar - die Veerle onder de aandacht wil brengen. Zichtbaar maken wat er op hen afkomt. Ze stelt: "De druk die tegenwoordig op jongeren ligt, is volgens mij heel hoog."

Toen Veerle zich in 2017 verdiepte in de statistieken, schrok zij van het aantal personen dat jaarlijks aan zelfmoord overlijdt: wereldwijd gaat het om minimaal een miljoen mensen. De stad Groningen bleek eveneens over harde cijfers te beschikken, terwijl je eigenlijk bij achttien- of negentien-jarigen zou verwachten dat de wereld aan hun voeten ligt. Veerle vertelt hierover: "Suïcide doet zich voor onder alle lagen van de bevolking en bij iedere leeftijdsgroep. Ook in Groningen bleek suïcide onder jongeren veel voor te komen. Ze hebben een hele toekomst voor zich. Maar als je bijvoorbeeld gaat studeren in een andere stad, komt er veel op je af."

Componist Bert Dockx heeft de muziek gemaakt voor de soundscape en de audiotour die daarop volgt: One Million People. "Dat werkt heel associatief. Ik denk dat die vormen eraan bijdragen om het gesprek aan te gaan over suïcide," legt Veerle uit, "Een acteur op het podium neerzetten zou hier niet werken, want dan gaat het over die persoon en niet over de relatie die je hebt met dit onderwerp. Nu heb ik de mogelijkheid om een gericht beeld te geven."

One Million People

Als de film And Me afgelopen is, wordt het publiek naar buiten geleid voor de audiotour. De woorden in mijn koptelefoon zorgen ervoor dat ik de geluiden van de buitenwereld niet meer meekrijg. Normaal gesproken - zoals tijdens Oerol 2019 en Noorderzon 2018 - is er een gids aanwezig die de audiotour begeleidt. Tijdens het Noorderzomerprogramma gaan bezoekers zelf op pad.

Via de volle terrassen op de Grote Markt vervolg ik mijn weg richting Forum, Martinikerkhof en de Prinsentuin. Het zijn voor mij bekende plekken, maar toch voelt de beleving anders. Het aangrijpende verhaal dat ik beluister, gaat over een man die overlijdt door suïcide. Wat blijft, zijn de observaties en vragen van degene die achter is gebleven.

Ondanks de aangrijpende tekst van de audiotour bespeur ik niet dat emoties de boventoon voeren of dat bepaalde handelingen worden veroordeeld; misschien komt het hierdoor dat het verhaal mij nog meer vastpakt. Het nodigt mij uit om even stil te blijven staan. Is suïcide iets wat iemand echt wil, als een doelgericht besluit? Of is het iets wat een mens kan overkomen?

De man die zijn leven zal beëindigen, geeft in eerste instantie een eerlijk antwoord op de vraag: 'Hoe gaat het met je?' Om er vervolgens achter te komen dat het woord 'slecht' een ongemakkelijke situatie oplevert. Een gepaste uitdrukking tonen - een vriendelijke buitenkant - blijkt de sfeer echter niet te verstoren. Hieruit maak ik op dat niet alleen suïcide een taboe is. Het is ook niet gebruikelijk om ervoor uit te komen dat het niet goed met je gaat.

Na een uur doe ik mijn koptelefoon weer af, stil geworden door de laatste zinnen van Bert Dockx. De geluiden van een druk stadscentrum overdonderen mij. Ik meen een beeld te hebben van diegene die overleden is; wat zijn gedachtegangen en afwegingen waren. Een antwoord op de waarom-vraag krijg ik echter niet en dat is volgens Veerle ook niet mogelijk: op die vraag is simpelweg geen antwoord te geven. Met haar productie wil ze vooral een zijns-toestand tonen die tot zelfdoding zou kunnen leiden.

Eigenlijk gaat het over: waarom leven wij?

Veerle is gedreven om het gesprek over suïcide aan te gaan. Erover praten is volgens haar niet alleen belangrijk voor de mensen die een dierbare verliezen door zelfdoding, maar ook voor degenen die suïcide overwegen. "Als iemand overlijdt aan zelfmoord en die persoon dichtbij je staat, word je met allerlei vragen geconfronteerd. Wat is er gebeurd, hoe vertel je zoiets aan jouw kinderen?" vertelt ze, "Daarnaast kunnen sommige mensen een strenge mening hebben over suïcide, waardoor er onbegrip kan ontstaan. Ik wil hen uitnodigen om dit opnieuw te bekijken."

Als iemand vanuit een depressie zijn of haar leven beëindigt, wordt dit volgens Veerle niet altijd begrepen. Depressie kan zelfs door sommigen als een teken van zwakte worden beschouwd. Veerle: "Vaak zeggen mensen: 'Sterk zijn. Doorgaan.' Dat wordt niet zo gauw gezegd als iemand lichamelijk ziek is. Ik denk dat suïcide niet altijd wordt gepland. Een hartaanval is immers ook niet iets wat je plant."

Ze vervolgt: "Eigenlijk zou je de vraag 'Waarom pleegt iemand zelfmoord?' moeten ombuigen naar: 'Waarom leven wij überhaupt?' Hoe kunnen we met dat leven omgaan? De ene persoon kan goed met druk omgaan, maar een ander lukt dat niet om een bepaalde reden. Ik denk: hoe sneller wij met ons allen gaan, hoe meer achterblijvers er zullen zijn."

Het is persoonlijk, maar toch anoniem.

Tijdens de voorbereidingen wist Veerle al snel dat ze een audiotour wilde maken. Volgens haar draagt die vorm eraan bij dat het verhaal echt binnenkomt. Door in beweging te blijven of juist even stil te staan. Veerle: "De audiotour zorgt ervoor dat je een persoonlijke relatie kunt leggen met het onderwerp. Tegelijkertijd is het een anonieme vorm, omdat het niet toegespitst is op een bepaalde persoon. Doordat je naar buiten gaat, krijgt dit onderwerp letterlijk en figuurlijk meer lucht. Dat heeft het ook nodig."

De tekst van One Million People is een bewerking van het boek Suicide (2007) van schrijver en fotograaf Edouard Levé. Zijn boek geeft een beeld van een man die overlijdt aan zelfdoding. De gedachten en gevoelens van deze persoon moet Levé ongetwijfeld zelf ook hebben ervaren. Een paar dagen nadat hij Suicide had ingeleverd bij zijn uitgever, beëindigde hij zijn leven.

Het begin en het einde van Suicide zijn volledig te horen tijdens de audiotour. De rest van het boek heeft Veerle moeten inkorten om tot een audiotour van een uur te komen. Het verhaal is intact gebleven. Veerle: "Levé beschikte over de gave om de omgeving en zichzelf te observeren. Hij kon dat als geen ander. Je krijgt echt een inkijkje in zijn gedachten."

Het achterliggende thema kan hard aankomen.

Deze productie gaat over een groot thema en dat kan bepaalde emoties oproepen. Veerle merkte dit vooral toen One Million People And Me op Oerol speelde. Veerle: "Daar kwam het extra hard binnen bij de bezoekers. Niet iedereen wist van tevoren waar deze voorstelling precies over zou gaan. De sfeer, route en de natuur om ons heen speelden ook een rol bij die ervaring, denk ik."

One Million People And Me ging twee jaar geleden in première, tijdens Noorderzon. Vergeleken met Oerol was toen sprake van een totaal andere looproute. Het publiek werd toen meegenomen naar de Groningse Oosterparkwijk. "We spelen op verschillende plekken, maar stippelen nooit zomaar ergens een route uit," licht Veerle toe, "We kijken goed naar de omgeving als decor en hoe de geschiedenis van een bepaalde omgeving kan doorwerken. In de Oosterparkwijk moesten wij goed op het verkeer letten en op de stoepen blijven. Ook zulke elementen kunnen bijdragen aan de ervaring."

Voor mij moet het onderwerp een bepaalde urgentie hebben.

Veerle hecht veel waarde aan wat het publiek van haar voorstelling vindt, maar hoopt dat hun reacties verder reiken dan alleen een applaus. Ze benoemt: "Ik hoop vooral terug te krijgen wat het met het publiek doet of niet doet en dat het nagesprek inhoudelijk is. Juist het ongemakkelijke wil ik aangaan."

Wat betekent het om het onderwerp suïcide bespreekbaar te maken? Voor Veerle betekent het veel: "In de geestelijke gezondheidszorg mochten hulpverleners nooit vragen of iemand aan suïcide dacht, omdat ze dachten dat het zelfmoord zou aanwakkeren. Nu wordt die vraag wél gesteld en blijkt het juist een opening om het gesprek aan te gaan. Op die manier ontstaat er meer lucht, voelt diegene zich begrepen en kun je verder."

Dat gevoel van 'begrepen worden' uiten sommige bezoekers ook na de voorstelling. Dat maakt One Million People And Me voor Veerle waardevol: het gesprek aangaan en gaande houden.

Credits
Concept, regie, stem: Veerle van Overloop
Muziek: Bert Dockx
Performers film: Olympia Kotopoulos, Eliana Stragapede, Tim Stomer, Louis Thuriot, Borna Babic, Ayisha
Sidiqi, Phoenix Chase-Meares, Matija Franjes
Vormgeving masker: Christophe Coppens
Dramaturgie en productie: Milan van der Zwaan
Mentor en advies: Richard Gregory
Choreografie: Adam Peterson
Beeldregie: Lex Vesseur

Coproductie
ShELFISH, Station Noord, NNT/ Club Guy&Roni, Grand Theatre, Noorderzon en Oerol

Denk je aan zelfmoord of maak je je zorgen om iemand? Neem 24/7 gratis en anoniem contact op met 113 Zelfmoordpreventie via 0800-0113 of chat op 113.nl.

Ingrid de Vries

24-08-2020